در یکی دو قرن گذشته توجه جهانی به نقش دو حوزه اب و نفت در جوامع مختلف جهانی به یکدیگر کاملا متفاوت بوده است و تقریبا چالشی در دنیا برای این دو موضوع در گذشته و بصورت حاد بین اهالی و ساکنین کره زمین و همسایگان وجود نداشت و اگر هم چالش وجود داشت بسیار تاثیرگذار نبوده است و هر کس به فراخور حال خود با این دو موضوع کنار امده بود. در این مقاله کوتاه مقایسه بسیار اجمالی در مورد این دو چالش و اولویت انها در شرایط حال و اینده زندگی بشر بر روی کره زمین نگاهی می اندازیم .

بحث اصلی :
با تحول شگرف در مورد مصرف انرژی و سوخت دوران صنعتی شدن غرب و بالاخص اروپا شروع گردید. در این مرحله بود که موضوع تامین انرژی خصوصا انرژی فسیلی با توجه به تکنولوژی ان زمان مد نظر و توجه قرار گرفت و بالطبع رقابت های بسیاری خشن و غیر قابل قبول ابتدا از کشورهای اروپایی به عنوان استعمارگران اول دنیا برای تصرف منابع انرژی در اسیا ، افریقا ، امریکای شمالی فعلی شروع و جنگ ها و جدل های بسیاری بین این استعمارگران درگرفت .
با بالا رفتن سطح تکنولوژی تغییرات زیاد در جوامع بشری و با شروع زیاد شدن جمعیت کره زمین برای تامین اب برای مصارف مختلف به تدریج به عنوان چالش اصلی در معادلات جهانی بین دول بدل شد . در این فاصله با ورود به صنعت در جهان و توزیع گازهای الاینده گلخانه ای بشر به دست خود شروع به تخریب محیط زیست ، حذف و از بین بردن تدریجی جانوارن با تخریب محیط زیست انها و همچنین گیاهان نمود و درجه حرارت کره زمین را اگاهانه یا نااگاهانه بالا برد و دنیا را مواجه به دگرگونی ها و چالش های جدی من جمله اب شدن شمالگان و بالاخص جنوبگان و ایجاد سونامی های غیر منتظره و به زیر اب رفتن بخش هایی از کره زمین در سالهای اخیر گردید که کنفرانس پاریس در سال 2015 با حضور همه کشورهای صنعتی جهان نشان دهنده اهمیت ان برای جهانیان اثرات این تخریب و جلوگیری از ادامه ان برای حفظ کره زمین بوده است.
به واقع کدام یک از دو موضوع تامین اب و در مقابل ان تامین انرژی از منابع مختلف من جمله نفت بعنوان سوخت فسیلی و یا سایر روش های دیگر در اهمیت بالا برای جوامع قرار دارد . نظرات عدیده بین کارشناسان مختلف وجود دارد . بدون تردید از هیچ یک از این دو عامل یعنی اب و انرژی نمی توان و نبایستی به سهولت گذشت . چون این دو پدیده با یکدیگر در غل و زنجیر قرار دارند ولی این اولویت در جوامع مختلف جهانی من جمله کشورمان ایران با توجه به شرایط منطقه ای، میزان نزولات جوی ، دبی رودخانه های داخلی ایران و رودخانه های سرچشمه گرفته از سرزمین همسایگان از اهمیت ویژه ای برخوردار است . در این نوشتار کوتاه به این دو موضوع به اختصار در ایران می پردازیم و در حد بضاعت پیشنهاداتی تقدیم می شود .

اولویت اول : اب
نگارنده معتقد است در شرایط موجود بین دو عامل اثرگذار در جامعه ایرانی و حداقل در 30 سال اینده موضوع اب به مراتب مهم تر و استراتژیک تر از نفت برای جامعه ایرانی است . شرایط ما در منطقه اسیای میانه از قدیم شرایط بسیار مناسب برای تامین اب نبوده است . ما در فاصله 100 سال گذشته با مدیریت نه چندان مطلوب و بدون در نظر گرفتن عینیت فضای جغرافیایی ، اب و هوایی معضلات و مشکلات ذیل را به وجود اوردیم و هم اکنون نیز با ان کم و بیش مواجه هستیم .
از ابتدا مشخص بود که کشور ما در یک منطقه خشک و نیمه خشک در جهان قرار دارد و میزان بارش ما در ایران حتی با متوسط سطح جهانی تطابق نداشته و از ان کمتر است. ما در سالهای متعدد درگذشته که حتی جمعیت، رشد چندان نداشت با مشکلات تامین اب مواجه بوده و برای حل این معضل به درستی فکر نکرده ایم .
در فاصله یک قرن گذشته بالاخص 50 سال اخیر برای تامین و مصرف اب تکنولوژی با سرعت بسیار حرکت میکرد ما سرعت لازم را نداشتیم . چه در سه حوزه تامین اب کشاورزی بعنوان بالاترین مصرف در کشور، اب صنعتی و اب شرب برای مناطق مسکونی فاغل ماندیم و استفاده شایسته و بهینه در این مورد ننموده ایم .
به موضوع نگهداری و صیانت از محیط زیست کمتر توجه داشتیم و یا کوتاهی نموده ایم و با فرستادن زهرابه دفع زباله ها عدم مدیریت بصورت علمی و صحیح دفع انها در اقصی نقاط مختلف ایران من جمله سواحل دریاهای شمالی و جنوبی موجب الوده نمودن جبران ناپذیر ابهای زیرزمینی گردیده ایم که جبران ان به هیچ وجه امکان پذیر نخواهد بود یا حداقل تکنولوژی ان رد شرایط حال بدرستی در دسترس نیست .
ما در یک قرن گذشته به علت دور بودن از تکنولوژی روز جهانی به ساماندهی رودخانه های داخلی کشور و رودخانه های مرزی که از کشورهای همسایه کشور سرچمشه می گردید توجه ننموده ایم گرچه در 50 سال اخیر بالاخص در 4 دهه از شروع جمهوری اسلامی سدهای عمده ای بر روی رودخانه های ایران و رودخانه های مرزی توسط دولت احداث گردید ولی باز به موضوع مهندسی رودخانه کمتر توجه داشته ایم ومتاسفانه علیرغم وجود سدهای متعدد در کشور و خصوصا بر روی رودخانه جنوب ایران باز در این حوزه عقب می مانیم و باز در شرایط حال حتی بخش های پراب شمال ایران در مناطق کشاورزی ، صنعتی و شرب با مشکل تامین اب مواجه می باشیم که به معنای اخص کلمه کمبود و نقص مدیریت است .

در بزرگترین مصرف ما در بخش کشاورزی است ، هنوز نتوانسته ایم خود را با استانداردهای جهانی وقف دهیم و ارقام غیر قابل قبولی برای این حوزه مصرف در ایران وجود دارد یعنی درامد ما از بهره گیری به ازای هر متر مکعب در ایران با مقایسه با نرم های بین المللی بسیار بالاتر است، این در حالتی است که ما از شرایط اب و هوایی خشک و نیمه خشک خود باز یکی از مستعدترین کشورها در تولید و صادرات میوه و سبزیجات در منطقه می باشیم چه اختلاف درجه حرارت در شمال و جنوب ایران 30 است این خود به معنای وجود منابع بالقوه زمین ، اب و هوا در تولید میوه جات و سبزیجات در خاورمیانه میباشد . گرچه در سالهای اخیر تغییراتی در مورد بسته بندی و بازاریابی در این حوزه ایجاد شده ولی ما راه درازی تا ورود به بازهای بین المللی و باز کردن راه خود برای صادرات در این حوزه داریم . یک نمونه بارز ان صادرات زعفران است که دچار مشکل میباشیم که زعفران ما را بصورت فله و به قیمت پایین خریداری و در اروپا انرا بسته بندی و با قیمت گزاف به بازار بین المللی و به نام زعفران غیر ایرانی عرضه میکنند . نباید این محصول ارزنده بصورت فله توسط دلالان صادر شود .
متاسفانه هنوز اموزش در مصرف بالاخص اب شرب در کشور ما دارای ضابطه و قاعده نیست مصرف کننده کشاورزی و خانگی ، اموزش لازم برای نحوه صرفه جویی در مصرف اب را نمی داند .

در کشورهای پیشرفته اروپای شمالی که بارش در انها بالای1000 میلی متر است به صاحبان اتومبیل اموزش می دهند که با یک بطری یک یا دو لیتری می توان ماشین را براحتی تمیز نمود یا به مصرف کننده اب شرب اموزش داده شود که سطح پیاده رو و کوچه را نبایستی با اب شرب که با زحمات بسیار سنگین تهیه شده تمیز نمود و این امر یک جرم محرز است و حیف و میل اب مستلزم پرداخت جریمه های سنگین را در برخواهد داشت به معنای روشن تر فرهنگ سازی است که در این زمینه در کشور ما بسیار کم و یا اصلا به ان توجه لازم نمی شود قطعا این امر از وظایف رسانه ها، صداو سیما و حتی NGO های محیط زیستی است .
مدیریت منابع اب به بیان ساده مدیریت کردن منابع اب ورودی کشور از حوزه های مختلف داخلی و حقابه های وارد شده به کشور از منابع همسایگان ، به پشت سدها ، سیستم نظارتی و کنترل رها کردن انها برای مصارف مختلف کشاورزی و تولید انرژی برقابی در زمان های مورد لزوم با توجه به پیش بینی های دراز مدت در مورد میزان بارش های سالانه است . قطعا بایستی با روش های اماری مطمئن و دوره بازگشت های مورد نظر پیش بینی می شد که فی المثل در سال جاری اب پشت سدها و سیستم ها و رودخانه های هدایت اب به میزان نرمال نخواتد رسید و ما از این نظر دچار چالش در مصارف اب کشاورزی و شرب می شویم؟ نمی توان این عدم توجه را تنها به گردن عدم بارش ها در سال جاری و نصف شدن میزان اب پشت سدها به یکباره انداخت .
هم اکنون بخش قابل توجهی از ابهای روان در سطح رودخانه های ایران از کشورهای همسابه من جمله کشورهای ترکیه ، عراق و افغانستان سرچشمه می گیرد ما چالش های عدیده ای با این کشورها در مورد کنترل منابع اب داریم ، طبعا کشورهای اشاره شده طی 100 سال گذشته با احداث سدها راه ورود اب را به کشور ما را بسته اند و توافق های قدیمی بین المللی بنحوی ایران را کنار گذاشته اند و در شرایط موجود مورد توافق این کشورها عملا نیست و تابع مسائل سیاسی و امنیتی روز جهانی کاملا قرار گرفته و از این منظر مسئولان بایستی در مسیر احیای توافق های قبلی بصورت عادلانه در مورد اب سرچشمه گرفته از دو کشور ترکیه و افغانستان توافق های مجدد بعمل اورند .
اب در جوامع بشری بعنوان یک عنصر مقدس تلقی میشد در ایران زمین نیز این موضوع چه قبل و چه بعد از از دین اسلام همواره اب مورد احترام جوامع بود و ما به ضرب المثل قدیمی « و من الماء کل شیی الحی « عمل می نماییم. از دیرباز جوامع بشری به دوررودخانه ها جمع و تمدن از رودخانه ها ایجاد شده که این نگاه به تقدس اب است . این فرهنگ بایستی در جامعه جهانی من جمله جامعه ایرانی تجویز و نهادینه شود .
علاوه بر عدم توجه به مهندسی رودخانه ها که در بندهای بالا به ان احتمالا اشاره شد ما در مدیریت منابع زیرزمینی خود نیز قصور داریم عینا مانند رودخانه ها کنترل حوزه منابع ابهای زیرزمینی اگر بیشتر از رودخانه ها اهمیت نداشته باشد شاید بتوان انرا در تراز اهمیت رودخانه ها تلقی نمود .در این حوزه توجه به نکات اساسی ذیل امری جدی است

الف: ما تاکنون در 100 سال گذشته چه میزان منابع ابهای زیرزمینی با فرستادن الاینده ها و زهرابه ها از حیض انتفاع انداخته ایم .
ب: ایا استفاده از منابع ابهای زیرزمینی در پهنه ایران با توجه به بارش های مناطق مختلف میزان ابهای روان ورود انها به منابع زیرزمینی بدرستی استفاده شده یا خیر ؟ طبق اطلاع میزان چاه های حفر شده در ایران قبل از انقلاب در حدود 50 هزار چاه گزارش میشود این اعداد در پس از انقلاب و در طول 4 دهه اعدادی تا مرز 800 هزار یا ارقامی بالاتر گزارش شده است امید است این رقم با واقعیت امر تفاوت داشته باشد . این امر به معنای این است که ما یک سیستم ابکشی در زیر ایران ایجاد نموده ایم .
پ: در گذشته سنگ کف برای استفاده از حفر چاه های اب اعدادی در حدود 30 الی 40 متر بوده است. این رقم به حدود 120 - 150 متر در سالهای اخیر بدل شده است . در شرایط کنونی صحبت پایین رفتن سنگ کف تا حدود 350- 400 متر نیز متصور است و اخیرا ما در فکر استفاده از ابهای عمیق از عمق 1000 متری و بیشتر می باشیم . حوزه استفاده از این منابع زیرزمینی عمدتا در بخش کشاورزی و در سطح کمتری در حوزه اب شرب است . ایا استفاده از این منابع برای فضای کشاورزی و بدست اوردن محصولات مثل هندوانه جایز و معقول است ؟ وزارت نیرو برای مصارف ابهای زیرزمینی تاکنون چه دستورالعمل و راهکار مدونی صادر نموده و بصورت قانون لازم الاجرا است . در اینده نه چندان دور با این پدیده چه باید کرد ؟
ت: قیمت اب مجازی در حوزه محاسبات تامین اب چه جایگاهی دارد ؟ و بار اوری ان از نظر مالی در این حوزه به چه ترتیبی ارزیابی می شود ؟

اولویت دوم : نفت و انرژی
استفاده از انرژی اب و باد از سالیان دور در کشورهای جهان مرسوم بوده در ایران هم ما استفاده از اسیاب های ابی برای تولید آرد از گندم و جو را داشته ایم . البته استفاده از انرژی اب و باد با عبور از صنعتی شدن در دو قرن گذشته و تولید ماشین الات صنعتی همچون پمپ ها و توربین ها اوج بیشتری گرفته است .
از 110 سال گذشته در منطقه خاورمیانه با پیدایش نفت در منطقه مسجد سلیمان ایران توسط دولت بریتانیا و شکل گیری کمپانی نفتی انگلیس و ایران، باعث شروع جدل های بسیار زیاد استعماری بالاخص بین انگلستان ، فرانسه ، اسپانیا ، هلند ، بلژیک ، پرتقال در عرصه جهانی انگلستان و ایران گردید که چالش این کشورها بیشتر بر روی به دست اوردن و تسلط بر منابع نفتی کشورهای مختلف در جهان بود و النهایه در ایران به ملی شدن صنعت نفت منجر شد .
در این مرحله بود که کشورهای استعماری اروپایی شروع به کشف نفت در خاورمیانه و مناطقی از افریقا نمودند که این امر در جنگ جهانی اول و دوم به منظور تامین سوخت کشتی ها و ادوات جنگی و جایگزینی ان با زغال سنگ به اوج رسید .
گرم شدن کره زمین بعلت گازهای گلخانه ای و اب شدن یخ های شمالگان و خصوصا جنوبگان زنگ خطر برای کشورهای جهان را بصدار دراورد . گرچه این اتفاق از سالیان قبل شروع شده بود ولی ترس جهانی از این مساله در سال 2015 با برگزاری نشست پاریس( submit Paris ) به مرحله جدیدی وارد شد . در این نشست همه کشورهای جهان خصوصا کشورهای تولید کننده گازهای گلخانه ای که بیشترین سهم را در بالابردن درجه حرارت زمین را داشتند موظف به کنترل ان در 5 دهه اینده گردیدند . دو کشور چین و امریکا که بیشترین سهم را در تولید گازهای گلخانه ای و در بالابردن درجه حرارت زمین و تغییر اتمسفر را دارند نیز این تعهد را امضا نمودند . کشور ما نیز در این معاهده تعهداتی را قبول نموده است که از سوخت های فسیلی حداقل استفاده را نماید و تا پایان سال 2035 تولید گازهای گلخانه ای خود را به سطح مطلوب برساند . این امر نشان دهنده این است که دنیا به سمت چرخش به سمت کنار گذاشتن سوخت های قدیمی همچون نفت و زغال سنگ از حوزه انرژی است .
حضور گازهای گلخانه ای و تخریب اتمسفر محافظ زمین علاوه بر بالاامدن درجه حرارت زمین بطور مستقیم اثرات مخرب و جدی دیگری بر روی محیط زیست کره زمین داشته و موجب اتش گرفتن سهوی یا عمدی جنگل های کره زمین بعنوان شریان تنفسی زمین گردیده است که ما در سالیان اخیر خصوصا در شرایط حال شاهد این جنگل سوزی ها در سطح وسیع در اروپا و امریکای شمالی و سایر نقاط جهان من جمله ایران و کشورهای همجوار هستیم .
هم اکنون کشورهای صنعتی جهان بالاخص کشورهایی که دارای تکنولوژی و شرایط مناسب اب و هوایی می باشند شروع به استفاده از انرژی های نو و تجدید پذیر همچون انرژی خورشیدی ، انرژی باد نمودند که این تغییر در استفاده از راه اندازی ماشین الات ، سیستم های ترابری و زمینی و شاید در زمان نه جندان دور تغییر در سیستم های هوایی نیز جایگزین شود . بدون شک مصرف انرژی اتمی در اینده انرژی جهان به علت مشکلات تولید و دفع زباله های اتمی جایگاهی نخواهد داشت و استفاده از ان بسیار محدود و در مصارف پزشکی و احتمالا هوایی برای رفتن به کرات دیگر مورد استفاده بشر قرار خواهد گرفت . علاوه بر ان نگاه به تولید سوخت های بدون کربن با تکنولوژی های جدید مورد توجه میباشد در این حوزه شاید عربستان سعودی با صرف میلیاردها دلار در حال ایجاد مزرعه ای در حد جهانی برای تولید انرژی بدون کربن در مسیر تولید انرژی جهان است .
بحث خام فروشی در صنعت ساخت دارای معانی و تعاریف مختلف بوده و دیدگاه های متفاوتی بر ان حاکم است . پاره ای کارشناسان فروش نفت خام را خام فروشی نمی دانند متقابلا عده ای می گویند نه نفت خام نه سنگ معدن و نه سایر موادی که از زمین و زیرزمین و دریا به دست می اید نبایستی به صورت ماده خام تلقی شود و انها را بایستی با بکارگیری تکنولوژی های نو به مواد دیگری و با ارزش افزوده بدل نمود . ما سالیان متمادی است که از نفت خام بعنوان درامد اصلی کشور استفاده میکنیم . گرچه دیدگاه ها و نگاه هایی در سالهای اخیر در دولت و نظام و بعد از ایجاد تحریم های بین المللی شکل گرفت که فروش نفت به صورت فعلی فروش خام تلقی میشود و بایستی انرا به ارزش افزوده تا 10 برابر در صنعت پتروشیمی و نظایر ان بکار گرفت ولی بایستی به این امر بصورت دراز مدت نگاه شود .

در خاتمه
با عنایت به ورود اجمالی به نگاه به موضوع اب و نفت به عنوان دو پارادایم اساسی در سطح جهانی نگارنده معتقد است که در شرایط حال قطعا در کشور ما موضوع اب بیش از نفت اولویت دارد و دولت ها بایستی به این مقوله توجه ویژه بنمایند . بزرگترین چالش ما در موضوع اب موضوع مدیریت منابع خود در کشور می باشد . به طور قطع بایستی از این منظر مشکلات ما با برنامه ریزی توسط دولت های اینده و با نگرش به شرایط «پایدار» حل شود که ما یکباره با معضل های مشابه سال های اخیر در مورد نبود و کمبود اب و احتمالا مشکلات اجتماعی مواجه نشویم به امید تلاش های بیشتر مسئولان محترم و بخش خصوصی در این حوزه .

به قلم رضا طبیب زاده