در یکی دو قرن گذشته توجه جهانی به نقش دو حوزه اب و نفت در جوامع مختلف به یکدیگر کاملا متفاوت بوده است و تقریبا چالشی در دنیا برای این دو موضوع در گذشته و بصورت حاد بین اهالی و ساکنین کره زمین و همسایگان وجود نداشت و اگر هم چالش وجود داشت بسیار تاثیرگذار نبوده است و هر کس به فراخور حال خود با این دو موضوع کنار امده بود. در این مقاله کوتاه مقایسه بسیار اجمالی در مورد این دو چالش و اولویت انها در شرایط حال و اینده زندگی بشر بر روی کره زمین نگاهی می اندازیم .

مقدمه :
بحث مدیریت در فرایند پیشرفت امور در جامعه جهانی بسیار مورد بحث و تفحص قرار گرفته است و در این مورد بزرگان فن اقدام به ارائه نظرات با توجه به شرایط موضوع مورد بحث ارائه داده اند .
نگارنده نیز در طول دو دهه قبل حسب مورد و نیاز و در حد قلم خود به موضوع مدیریت در جامعه ایران با مقایسه با مشابهات در سطح بین المللی پرداخته است . در مقاله تقدیمی حاضر با توجه به چالش های جدی که در موضوعات مختلف در حوزه اب ، خاک ، نفت ، محیط زیست و امثالهم در شرایط حال در کشور دیده می شود مجددا توضیحاتی برای مسئولان و اهل فن تقدیم نموده است .

تعریف مدیریت کلان
مدیریت کلان به فراگرد به‌کارگیری کارامد و اثربخش منابع مادی و انسانی زیر نظام ارزشی پذیرفته شده آن جامعه با نگاه و بکارگیری دانش روز جهانی و قوانین نوشته شده در ان جامعه با عنایت به اصولی مانند برنامه‌ریزی، سازماندهی ، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل و نظارت بر اساس هدف‌های از پیش تعیین شده گفته می‌شود.
در تعریف اجمالی فوق به اصول مهم زیر توجه شده است :
1.رعایت و قبول همسویی با دانش و تکنولوژی روز جهانی

2.قوانین و نظام ارزشی ان جامعه که قطعا بایستی با قوانین بین المللی و قابل رقابت همخوانی بنماید.
3.داشتن یک ریل گزاری و نقشه راه برای به ثمر رساندن اهداف کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت
قطعا عدم نگاه صحیح به عوامل بدیهی فوق موجب شکست در خواسته های از پیش تعیین شده و خسران برای جامعه خواهد بود . نگارنده در مورد مواردی همچون استفاده صحیح و بهینه از منابع انرژی با زیرمجموعه های اب ، نفت ( انرژی های فسیلی و انرژی های تجدید پذیر و پاک ) البته با توجه به حفظ محیط زیست و عدم تخریب ان توجه داشته و مقالات اجمالی در این حوزه در گذشته نوشته است . در مقاله حاضر مجددا مروری اجمالی به موضوع نفت داشته است .

بحث اصلی :
با تحول شگرف در مورد مصرف انرژی و سوخت دوران صنعتی شدن غرب و بالاخص اروپا شروع گردید. در این مرحله بود که موضوع تامین انرژی خصوصا انرژی فسیلی با توجه به تکنولوژی ان زمان مد نظر و توجه قرار گرفت و بالطبع رقابت های بسیاری خصمانه و غیر قابل قبول ابتدا از کشورهای اروپایی به عنوان استعمارگران اول دنیا برای تصرف منابع انرژی در اسیا ، افریقا ، امریکای لاتین شروع و جنگ ها و جدل های بسیاری بین استعمارگران درگرفت .
با بالا رفتن سطح تکنولوژی تغییرات زیاد در جوامع بشری و با شروع زیاد شدن جمعیت کره زمین برای تامین اب برای مصارف مختلف به تدریج به عنوان چالش اصلی در معادلات جهانی بین دول بدل شد . در این فاصله با ورود صنعت در جهان و توزیع گازهای الاینده گلخانه ای بشر به دست خود شروع به تخریب محیط زیست ، حذف و از بین بردن تدریجی جانوارن با تخریب محیط زیست انها و همچنین جنگل ها و گیاهان بعنوان شریان و ریه تنفسی زمین نمود و درجه حرارت کره زمین را اگاهانه یا نااگاهانه بالا برد و دنیا را مواجه به دگرگونی ها و چالش های جدی من جمله اب شدن شمالگان و بالاخص جنوبگان و ایجاد سونامی های غیر منتظره و به زیر اب رفتن بخش هایی از کره زمین در سالهای اخیر گردید که کنفرانس پاریس در سال 2015 با حضور همه کشورهای صنعتی جهان نشان دهنده اهمیت ان برای جهانیان اثرات این تخریب و جلوگیری از ادامه ان برای حفظ کره زمین بوده است.
به واقع کدام یک از دو موضوع تامین اب و در مقابل ان تامین انرژی از منابع مختلف من جمله نفت بعنوان سوخت فسیلی و یا سایر روش های دیگر در اهمیت بالا برای جوامع قرار دارد . نظرات عدیده بین کارشناسان مختلف وجود دارد . بدون تردید از هیچ یک از این دو عامل یعنی اب ، نفت و انرژی های پاک و تجدید پذیر بعنوان پایه های انرژی جهانی نمی توان و نبایستی به سهولت گذشت . چون این دو پدیده با یکدیگر در غل و زنجیر قرار دارند ولی این اولویت در جوامع مختلف جهانی من جمله کشورمان ایران با توجه به شرایط منطقه ای، میزان نزولات جوی ، شناخت کنترل دبی رودخانه های داخلی ایران (مهندسی رودخانه ) و رودخانه های سرچشمه گرفته از سرزمین همسایگان از اهمیت ویژه ای برخوردار است . در این نوشتار کوتاه به این دو موضوع به اختصار در ایران می پردازیم و در حد بضاعت پیشنهاداتی تقدیم می شود .

اولویت اول : اب
نگارنده معتقد است در شرایط موجود بین دو عامل اثرگذار در جامعه ایرانی و حداقل در 30 سال اینده موضوع اب به مراتب مهم تر و استراتژیک تر از نفت برای جامعه ایرانی است . شرایط ما در منطقه اسیای میانه از قدیم شرایط بسیار مناسب برای تامین اب نبوده است . ما در فاصله 100 سال گذشته با مدیریت نه چندان مطلوب و بدون در نظر گرفتن عینیت فضای جغرافیایی ، اب و هوایی معضلات و مشکلات ذیل را به وجود اوردیم و هم اکنون نیز با ان به شدت مواجه هستیم .
1-1 از ابتدا مشخص بود که کشور ما در یک منطقه خشک و نیمه خشک در جهان قرار دارد و میزان بارش ما در ایران حتی با متوسط سطح جهانی تطابق نداشته و از ان کمتر است. ما در سالهای متعدد درگذشته که حتی جمعیت ایران ، کنترل شده بود با مشکلات تامین اب مواجه بودیم و برای حل این معضل به صورت کاملا عملی فکر نکرده ایم .
1-2در فاصله یک قرن گذشته بالاخص 50 سال اخیر برای تامین و مصرف اب تکنولوژی در جهان با سرعت بسیار حرکت میکرد ما سرعت لازم را نداشتیم . چه در سه حوزه تامین اب کشاورزی بعنوان بالاترین مصرف در کشور تا 90 %، مصرف اب صنعتی حدود3% و مصرف اب شرب حدود زیر 10 % برای مناطق مسکونی غافل ماندیم و مدیریت شایسته و بهینه در این مورد ننموده ایم .
1-3 به موضوع نگهداری و صیانت از محیط زیست کمتر توجه داشتیم و یا کوتاهی نموده ایم و با فرستادن زهرابه ، دفع زباله ها عدم مدیریت علمی و صحیح دفع انها در اقصی نقاط مختلف ایران من جمله سواحل ابی شمالی و جنوبی و رودخانه ها و تالاب ها موجب الوده نمودن غیر قابل جبران و خارج نمودن ابها یا رودخانه ها و تالاب های زیرزمینی در دسترس مصرف گردیده ایم که جبران ان به هیچ وجه امکان پذیر نخواهد بود یا حداقل تکنولوژی ان در شرایط حال بدرستی در دسترس دنیا نیست .
1-4 ما در یک قرن گذشته به علت دور بودن از تکنولوژی روز جهانی به ساماندهی رودخانه های (مهندسی رودخانه) داخلی کشور و رودخانه های مرزی که از کشورهای همسایه کشور سرچمشه می گردید توجه ننموده ایم گرچه در 50 سال اخیر بالاخص در 4 دهه از شروع جمهوری اسلامی سدهای عمده ای بر روی رودخانه های ایران و رودخانه های مرزی توسط دولت احداث گردید ولی باز به موضوع مهندسی رودخانه کمتر توجه داشته ایم ومتاسفانه علیرغم وجود سدهای متعدد در کشور و خصوصا بر روی رودخانه جنوب ایران در این حوزه عقب می مانیم و باز در شرایط حال حتی بخش های پراب شمال ایران در مناطق کشاورزی ، صنعتی و شرب با مشکل تامین اب مواجه می باشیم که به معنای اخص کلمه کمبود و نقص مدیریت کلان در کشور است .
1-5 تامین منابع اب برای مصارف مختلف در کشور به روال و عرف جهانی استفاده از منابع اب ذخیره پشت سدها ، کنترل و هدایت اب رودخانه ها و همچنین استفاده از ابهای زیرزمینی به صورت عموم می باشد. از سالیانگذشته در اغلب نقاط دنیا به علت محدودیت استفاده از ابهای ادامه در صفحه بعد
فوق الذکر از ابهای شور و لب شور دریا و مناطق حاشیه ای و تصفیه ان با روش شیرین کردن اب استفاده می شود . بطور کلی استفاده از اب شیرین کن در انواع دبی های مختلف حتی تا 1 میلیون یا 750 هزار متر مکعب در کشورهای ساحلی خلیج فارس همچون عربستان معمول است . تهیه این اب دارای پیچیدگی خاص خود بوده و بطور کلی اب با قیمت ارزان نمی باشد . چه احداث کارخانه های اب شیرین کن بالاخص بهره برداری و نگهداری از انها با استفاده از روش های موجود در دنیا روش اسمز معکوس نیاز به دریافت تکنولوژی از کشورهای سازنده Membrane ها می باشد . در کشور ما توسعه بر این می توان باشد که در مواقع اضطرار و دبی محدود در حد 100 هزار متر مکعب از این روش استفاده نمود و برای اب شرب شهر های مختلف ایران تنها در مناطق جنوب می توان استفاده از این روشها معقول و منطقی باشد البته این بدین معنی نیست که به دنبال تکنولوژی اب شیرین کن نباشیم که هم اکنون انجمن فعالی مشغول به فعالیت در این مورد می باشد .
1-6 در بزرگترین حوزه مصرف ما در بخش کشاورزی است ، هنوز نتوانسته ایم خود را با استانداردهای جهانی وقف دهیم و ارقام غیر قابل قبولی برای این حوزه مصرف در ایران از گذشته ادامه دارد یعنی درامد ما از بهره گیری به ازای هر متر مکعب در ایران با مقایسه با نرم های بین المللی بسیار پایین تر است، این در حالتی است که ما از شرایط اب و هوایی خشک و نیمه خشک خود باز یکی از مستعدترین کشورها در تولید و صادرات میوه و سبزیجات در منطقه می باشیم چه اختلاف درجه حرارت در شمال و جنوب ایران 30± است این خود به معنای وجود منابع بالقوه زمین ، اب و هوا در تولید میوه جات و سبزیجات در خاورمیانه میباشد . گرچه در سالهای اخیر پیشرفت هایی در مورد بسته بندی و بازاریابی در این حوزه ایجاد شده ولی ما راه درازی تا ورود به بازهای جهانی و بین المللی و باز کردن راه خود برای تسهیل صادرات در این حوزه داریم . یک نمونه بارز ان صادرات زعفران طلای زرد ایران است که دچار مشکل میباشیم که با ورود دلال زعفران ما را بصورت فله و به قیمت پایین خریداری و در اروپا انرا بسته بندی و با قیمت گزاف به بازار بین المللی و به نام زعفران غیر ایرانی(فی المثل اسپانیایی) عرضه میکنند . نباید این محصول ارزنده بصورت فله توسط دلالان از کشور خارج شود .
1-7 استفاده از سیستم ابهای تولید شده برای میوه و سبزیجات چه گلخانه ای و غیر گلخانه ای نظیر ابیاری قطره ای گرچه در کشور ما شروع شده و در حال پیشرفت است ولی قطعا ما نیاز به پیشرفت های جدی و استفاده از تکنولوژی های جدید برای استفاده حداقلی از اب در این حوزه صنعتی داریم .
1-8 متاسفانه هنوز اموزش در مصرف بالاخص اب شرب در کشور ما دارای ضابطه و قاعده نیست مصرف کننده کشاورزی و خانگی ، اموزش لازم برای نحوه صرفه جویی در مصرف اب را نمی داند . در کشورهای پیشرفته اروپای شمالی که بارش در انها بالای1000 میلی متر است به صاحبان اتومبیل اموزش می دهند که با یک بطری یک یا دو لیتری می توان ماشین را براحتی تمیز نمود یا به مصرف کننده اب شرب اموزش داده شود که سطح پیاده رو و کوچه را نبایستی با اب شرب که با زحمات بسیار سنگین تهیه شده تمیز نمود و این امر یک جرم محرز است و حیف و میل اب مستلزم پرداخت جریمه های سنگین را در برخواهد داشت به معنای روشن تر فرهنگ سازی است که در این زمینه در کشور ما بسیار کم و یا اصلا به ان توجه لازم نمی شود قطعا این امر از وظایف دولت ، رسانه ها، صداو سیما و حتی NGO ها است .
1-9 مدیریت منابع اب به بیان ساده مدیریت کردن منابع اب ورودی کشور از حوزه های مختلف داخلی و حقابه های وارد شده به کشور از منابع همسایگان ، به پشت سدها ، سیستم نظارتی و کنترل رها کردن انها برای مصارف مختلف کشاورزی و تولید انرژی برقابی در زمان های مورد لزوم با توجه به پیش بینی های دراز مدت در مورد میزان بارش های سالانه است . قطعا بایستی با روش های اماری مطمئن و دوره بازگشت های مورد نظر پیش بینی می شد که فی المثل در سال جاری اب پشت سدها و سیستم ها و رودخانه های هدایت اب به میزان نرمال نخواتد رسید و ما از این نظر دچار چالش در مصارف اب کشاورزی و شرب می شویم؟ نمی توان این عدم توجه را تنها به گردن عدم بارش ها در سال جاری و نصف شدن میزان اب پشت سدها به یکباره انداخت .
1-10 هم اکنون بخش قابل توجهی از ابهای روان در سطح رودخانه های ایران از کشورهای همسابه من جمله کشورهای ترکیه ، عراق و افغانستان سرچشمه می گیرد ما چالش های عدیده ای با این کشورها در مورد کنترل منابع اب داریم ، طبعا کشورهای اشاره شده طی 100 سال گذشته با احداث سدها راه ورود اب را به کشور ما را بسته اند و توافق های قدیمی بین المللی بنحوی ایران را کنار گذاشته اند و در شرایط موجود مورد توافق این کشورها عملا نیست و تابع مسائل سیاسی و امنیتی روز جهانی کاملا قرار گرفته و از این منظر مسئولان بایستی در مسیر احیای توافق های قبلی بصورت عادلانه در مورد اب سرچشمه گرفته از دو کشور ترکیه و افغانستان توافق های مجدد بعمل اورند .
1-11 اب در جوامع بشری بعنوان یک عنصر مقدس تلقی میشد در ایران زمین نیز این موضوع چه قبل و چه بعد از اسلام همواره مورد احترام جوامع بود و ما به ضرب المثل قدیمی « و من الماء کل شیی الحی « عمل می نماییم. از دیرباز جوامع بشری به دوررودخانه ها جمع و تمدن از رودخانه ها ایجاد شده که این نگاه به تقدس اب است . این فرهنگ بایستی در جامعه جهانی من جمله جامعه ایرانی تجویز و نهادینه شود .
1-12 علاوه بر عدم توجه به مهندسی رودخانه ها که در بندهای بالا به ان احتمالا اشاره شد ما در مدیریت منابع زیرزمینی خود نیز قصور داریم عینا مانند رودخانه ها کنترل حوزه منابع ابهای زیرزمینی اگر بیشتر از رودخانه ها اهمیت نداشته باشد شاید بتوان انرا در تراز اهمیت رودخانه ها تلقی نمود .در این حوزه توجه به نکات اساسی ذیل امری جدی است .

الف: ما تاکنون در 100 سال گذشته چه میزان منابع ابهای زیرزمینی با فرستادن الاینده ها و زهرابه ها از حیض انتفاع انداخته ایم .

ب: ایا استفاده از منابع ابهای زیرزمینی در پهنه ایران با توجه به بارش های مناطق مختلف میزان ابهای روان ورود انها به منابع زیرزمینی بدرستی استفاده شده یا خیر ؟ طبق اطلاع میزان چاه های حفر شده در ایران قبل از انقلاب در حدود 50 هزار چاه گزارش میشود این اعداد در پس از انقلاب و در طول 4 دهه اعدادی تا مرز 800 هزار یا ارقامی بالاتر گزارش شده است امید است این رقم با واقعیت امر تفاوت داشته باشد . این امر به معنای این است که ما یک سیستم ابکشی در زیر ایران ایجاد نموده ایم که باعث پارگی زمین ، نشست های بسیار غیر قابل جبران در اغلب نقاط ایران گزارش شده است .

پ: در گذشته و در سالیان نه چندان دور سنگ کف برای استفاده از حفر چاه های اب اعدادی در حدود 30 الی 40 متر بوده است. این رقم به حدود 120 - 150 متر در سالهای اخیر بدل شده است . در شرایط کنونی صحبت پایین رفتن سنگ کف تا حدود 350- 400 متر نیز متصور است و اخیرا ما در فکر استفاده از ابهای بسیار عمیق ( عمق 1000 متری و بیشتر ) می باشیم . حوزه استفاده از این منابع زیرزمینی عمدتا در بخش کشاورزی و در سطح کمتری در حوزه اب شرب است . ایا استفاده از این منابع برای فضای کشاورزی و بدست اوردن محصولات مثل هندوانه (هر هندوانه 10 کیلویی 4 متر مکعب اب نیاز دارد ) جایز و معقول است ؟ وزارت نیرو برای مصارف ابهای زیرزمینی تاکنون چه دستورالعمل و راهکار مدونی صادر نموده و بصورت قانون لازم الاجرا است . در اینده نه چندان دور با این پدیده چه باید کرد ؟

ت: قیمت اب مجازی در حوزه محاسبات تامین اب چه جایگاهی دارد ؟ و بار اوری ان از نظر مالی در این حوزه به چه ترتیبی ارزیابی می شود ؟

به قلم رضا طبیب زاده

* بخش دوم مقاله بزودی