ما مهندسیم به دانشگاه مهندسی می رویم در رشته مربوطه به ما می اموزند . تجربه کسب میکنیم . با بکاربردن تجارب بایستی از محیط اطرافمان حفاظت کنیم . منابع اب و خاک خودمان را در مقابل حوادث قهری من جمله زلزله یا سیل حفظ نماییم . مدیریت ان نیاز به یک نگاه بلند مدت با حفظ توسعه پایدار می باشد . ابعاد مساله حفاظت از منابع اب و خاک بسیار وسیع وگسترده است و علوم مختلف مهندسی و غیر مهندسی در تحلیل این امر دخالت مستقیم و غیر مستقیم با درجات مختلف دارد هدف از ارائه این مقاله اجمالی تنها هشداری به مهندسین کشور در هر لباسی چه باعنوان مسئول دولتی و چه مسئول غیر دولتی در بخش خصوصی نوشته و تقدیم شده است .

مقدمه:
نوشته ام را با گفتار بزرگ استادم در دانشکده فنی دانشگاه تهران زنده یاد مهندس احمد حامی اغاز میکنم . ایشان ضمن اینکه یکی از بزرگان مهندسی کشور با شناخت کامل از جای جای کشور عزیزم ایران داشتند متخصص زبان فارسی نیز بودند که ما دردورانی که افتخار شاگردی ایشان را داشتیم زبان فارسی نیز از ایشان می اموختیم ایشان فرمودند» رودخانه یعنی خانه رود . اگر خانه اش را خراب کنید خانه تان را خراب میکند» . این گفته بسیار ساده و اجمالی ایشان هشدار بسیار بزرگی در حفظ حریم و جایگاه رودخانه است منظور استاد گرامی این بوده است که به مسیر رودخانه ها دست درازی نکنید و با انواع نگاه های غیر مهندسی مسیر انها را سد ننمایید . این رودخانه ها هر کدام حوزه ابریز بالادستی دارند که از نقاط رفیع سرچشمه گرفته و ماهیت سیلاب این است که یک بارش نقطه ای با شدت بسیار بالا و در زمان بسیار محدود شروع به ریزش می نماید و مجال کنترل به پایین دست نداده و بایستی به رودخانه قبلی خود منتهی شود و چنانچه ما در این رودخانه ها دست برده باشیم مطمئنا همه چیز را در مسیر خود خراب خواهد کرد این است که ما امروز و چند سال گذشته در اواخر سال 98 مواجه با سیلاب های غیر قابل پیش بینی با دوره بازگشت 150 تا 250 سال در پاره ای از نقاط ایران بودیم و لطمات سنگین به پایین دست ها وارد شد.

اصل مقاله :
همانطوریکه فوقا اشاره شد کنترل ساخته های دست مهندسین برموارد عدیده من جمله دو پدیده زلزله و سیل که جز حوادث قهری و فورس ماژور تلقی می شود محدود نبوده و از وظایف خاص ما مهندسین بحث کنترل انها می باشد و تعلیمات لازم را برای حفاظت محیط زیست خود از این دو پدیده اموخته ایم چنانچه این موارد را نتوانیم مدیریت صحیح نماییم به ضرص قاطع ما مقصر اصلی هستیم و بایستی پاسخگوی جامعه و کشور خود باشیم . با توجه به مساله اخیر سیل در اواخر سال 98 و سیل روزهای اخیر در این مقاله کوتاه تمرکز نگارنده به حوزه ایجاد سیل و کنترل سیلاب و نگاه کوتاهی به مهندسی رودخانه است .

1. هدف از مهندسی رودخانه :
کنترل و حفاظت از منابع آب و خاک، بویژه آب رودخانه ها یکی از شاخص های مهم توسعه پایدار به حساب می آید؛ چرا که با کنترل منابع آبهای سطحی و زیرزمینی به نوعی بخش عمده منابع خاک نیز سامان داده خواهد شد. مهندسی رودخانه شاخه کاربردی از مهندسی منابع آب می باشد که شامل مجموعه ای ازفعالیت های مربوط به برنامه ریزی، طراحی، ساخت و بهره برداری از رودخانه ها بوده و به منظور اصلاح شرایط طبیعی آنها انجام می گیرد. انجام پروژه های مرزی و استراتژیک مهمی همچون ساماندهی تالاب بین المللی هورالعظیم و تقابل مسائل و مشکلات حقوق مرزی و بین المللی با مسائل فنی مهندسی رودخانه از چالش های بزرگ می باشد .
هدف نهایی در این رشته، استفاده حداکثر از رودخانه ها برای تامین نیازهای آبی و به حداقل رساندن اثرات منفی و کاهش خطرات آنها می باشد، به گونه ای که باعث ایجاد شرایط مناسب و پایدار در بازه مورد مطالعه در رودخانه صورت میگیرد. این اقدامات شامل طرح های تعیین حدبستر و حریم رودخانه، ساماندهی و حفاظت از رودخانه ها به منظور افزایش ظرفیت عبور جریان و کنترل میزان فرسایش در سواحل و بستر رودخانه با استفاده از اجرای دیوارهای حفاظتی، آبشکن ها، اصلاح مقطع عرضی و سایر مسائل ترمیمی و اصلاحی می باشد.

رئوس کلی خدمات امور مهندسی رودخانه عبارتند از :
• تثبیت و حفاظت سواحل رودخانه جهت جلوگیری از نفوذ سیلاب، کنترل فرسایش کناره و بستر رودخانه ها
• تعیین حدبستر و حریم رودخانه به منظور اعمال مدیریت حفاظت کمی و کیفی با استفاده از مدل های هیدرولیکی و رسوب رودخانه و تهیه بانک های اطلاعاتی در محیط GIS
• تعیین پهنا و حدبستر و حریم رودخانه ها و مسیل ها به منظور اعمال حاکمیت دولت بر مشترکات و قانونمند نمودن مبانی حقوقی و فنی تعیین حد و بستر و حریم رودخانه
• ساماندهی برداشت مصالح و حفاظت تاسیسات مهم در بستر و سواحل رودخانه ها و معرفی معادن جایگزین جهت تامین مصالح مورد نیاز
• کنترل و مهار سیلاب در رودخانه ها
• طراحی سازه های انحراف آب و تاسیسات حفاظتی
• تهیه مدل های هیدرولیکی و رسوب رودخانه
در مطالب فوق ملاحظه شد که دانش مهندس رودخانه در حقیقت نگاه به حفاظت محل عبور ان در مسیر مناطق مسکونی مختلف و یا غیر مسکونی با حفظ جذب و کنترل صحیح سیلاب ها به جهت جلوگیری از خسارت این مناطق می باشد .

2. ایجاد سدها :
بحث سد سازی در ایران از قبل از انقلاب شروع گردید و توسط تعدادی از مهندسین مشاور خارجی بر روی رودخانه های مهم ایران بالاخص رودخانه های موجود در منطقه خوزستان از جمله رود کارون و دز یا رودخانه های شمال ایران در تعداد بسیار محدودی صورت گرفت ولی عملا کار سدسازی در ایران از اواخر دهه 60 در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفت . وزارت نیرو با تجهیز و وارد کردن ماشین الات لازم برای کار سد سازی و گسیل پیمانکاران راهساز به این حرفه در ایجاد ناوگان اجرایی انها شروع گسترده ای در امر سدسازی را انجام داد که این امر منجر به ساخت سدهای بسیاری در ابعاد و انواع مختلف از نوع خاکی و بتنی گردید . قطعا در این مقاله هدف ورود به توضیح و تفسیر لزوم یا عدم لزوم ایجاد این سدها نیست و ان بحث بسیار گسترده ای است اما یکی از اهداف سدسازی درکشور کنترل و هدایت سیلاب ها و جلوگیری از اثرات تخریبی انها است و مهمتر جمع اوری ابهای بالادست و مسیل ها برای حفظ انها به منظور مصارف ابیاری کشاورزی ، صنعتی و شرب و جلوگیری از هدر انها به دریاست . البته ممکن است محل یا تعداد سدها صدماتی به پایین دست های این سد ها وارد نموده باشد که ورود به انها مربوط به کارشناسان متخصص است که مقالات بسیار در این مورد نوشته شده است البته بایستی اذعان نمود در کشور ما در شرایط حال و در فرهنگ مهندسی اب در طراحی و احداث انواع سدهای بلند چه خاکی چه بتنی تجربیات ارزنده ای کسب گردیده و مهندسین ما بخوبی با اجرای انها اشنایی کامل دارند . یکی از موارد کنترل سیلاب ها در پشت سدهای ساخته شده ایران در سال 98 صورت گرفت که در مناطقی که چنین تاسیساتی بطور کامل وجود نداشت ضایعات سیل بسیار سنگین بود .

3. مدیریت کنترل سیلاب ها
به باور نگارنده در گذشته و حال حاضر در بخش دولتی بالاخص مسئولان ذیربط در کنترل محیط زیست دقت لازم بعمل نیامده قطعا یکی از موارد مهم ایجاد سیلاب های در حوزه های ابریز بالادست، دست بردن ساکنین مناطق در طبیعت حوزه های ابریز با قطع اشجار و پوشش های گیاهی منطقه است. اخیرا منظره بسیار باشکوهی از جاده کازرون به شیراز در رسانه های عمومی منتشر شد ضمن زیبایی این امر در پایین دست ما شاهد سیلاب سنگین در مناطق مختلف شیراز بوده ایم ایا وزارت نیرو و سایر مسئولین ذیربط در این مورد می توانستند سیلابهایی که از کوههای بالادست جاری شده و به سمت جاده ارتباطی منطقه روان شده جلوگیری نماید؟ پاسخ بله است . بدون شک ممکن است چنین سیلابهایی مجددا جاری شود و شیراز و منطقه فارس و سایر مناطق ایران که هم اکنون تحت فشار سیلابها هستند با چنین پدیده ای مواجه شوند . سازمان برنامه وبودجه و به طبع ان وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی چه پلان کلی و درازمدت بر اساس قوانین امایش سرزمین موضوع ماده 32 قانون دائمی احکام دارند ؟ ایا سیلاب سال 98 و سیلاب سال جاری که قطعا دارای محاسنی برای کشاورزان در کشت های دیم محصولات داشته است بایستی کنترل شود؟ و در سالهای اتی از ورود انها و زدن اسیب جلوگیری شود ؟ قطعا پاسخ مثبت است .

نتیجه گیری و پیشنهادات :
نگارنده اعتقاد دارد موضوعاتی همچون وقوع سیلاب با دانش و ابزار مهندسی در سطح جهانی در حال حاضر بصورتی قابل پیش بینی هستند و سازمان برنامه و بودجه و هر یک از قوای سه گانه موظف اند که با یک کاسه کردن قوانین موجود ، حذف قوانین بازدارنده و ایجاد قوانین تسهیل گر نسبت به حفظ اب و خاک با نگاه به توسعه پایدار همت گمارند . در غیر اینصورت در اینده نه چندان دور باز با وقوع سیلابها شاهد ضرر و زیان و گرفتن جان هم وطنان عزیز خواهیم بود . حدود 75 سال پیش وقوع سیلاب در رودبار قصران محل امامزاده داوود به وقوع پیوست در سال جاری مجددا سیل به وقوع پیوست با این تفاوت که سازندگان و توسعه دهندگان امامزاده داوود سیل سالهای پیش را فراموش کردند طبیعت به ما درس میدهد و به قول مهندس احمد حامی به طبیعت دست نزیم . از طبیعت بیاموزیم و خود را حفظ نماییم . البته مقصود نگارنده نوشتار این نیست که در کشورهای پیشرفته سیل جاری نمی شود و تخریب نمی نماید . در حال حاضر در دنیا با پدیده جدیدی مواجه است و ان بالارفتن درجه حرارت کره زمین ، ایجاد زلزله در قعر اقیانوس ها و حرکت اب دریاها از فواصل بسیار دور و صدها کیلومتر به سمت سواحل و بلند شدن ارتفاع اب تا بیش از 20 الی 30 متر و ایجاد سونامی و تخریب های عظیم هستیم این حوادث قهریه هنوز به مملکت ما نرسیده است .