ایران با دارا بودن ذخایر عظیم نفت و گاز و همچنین توانایی‌های بالقوه در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، می‌تواند نقش مهمی در بازار جهانی انرژی ایفا کند. در این یادداشت به تحلیل چشم‌اندازهای نوین انرژی ایران پرداخته و تأثیرات آن‌ها بر توسعه اقتصادی کشور را بررسی خواهیم کرد.

به گزارش روابط عمومی فدراسیون صادرات انرژی و صنایع وابسته ایران، همانگونه كه در تحلیل‌ها و نوشته‌های قبلی اشاره شده است، حوزه انرژی یکی از مهمترین عوامل ضروری در توسعه اقتصادی جوامع محسوب شده و نقش ویژه‌ای در رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی، بهبود کیفیت زندگی و امنیت كشورها ایفا می‌کند. اتخاذ تصمیم در جهت سیاست‌گذاری قیمت نفت، تولید و انتقال انرژی و به‌ویژه سرمایه‌گذاری در این بخش، از چالش‌های اساسی و مهم پیش روی كشورها به‌شمار می‌رود.

با این رویكرد و با توجه به اینکه مقوله انرژی برای كشورهای پیشرفته، نقش موتور محرکه اقتصاد و تولید ملی را داشته و تضمین‌کننده منافع و امنیت ملی آن‌هاست، برای ایران نیز چگونگی سامان‌دهی سیاست‌های بخش انرژی نقش کلیدی در فرآیند تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی داشته است.

از این رو، ضرورت تدقیق در برنامه‌ریزی‌های هدفمند در دوره‌های میان‌مدت و بلندمدت در حوزه نفت و گاز و پس از آن در حوزه سایر انرژی‌ها از جمله انرژی‌های تجدیدپذیر، بیش از پیش نمایان است. به این منظور، در این گزارش به بررسی عملکرد كنونی و چشم‌انداز بازار انرژی در ایران و جهان و به بیان نقاط ضعف و فرصت‌های پیش روی بخش انرژی در ایران پرداخته خواهد شد. لازم به بیان این مطلب مهم است كه ایران دارای ذخایر عمده‌ای از منابع انرژی به‌ویژه نفت و گاز بوده و در این زمینه یكی از غنی‌ترین كشورها محسوب می‌شود. از همین رو ارزیابی وضعیت بازار جهانی انرژی، عوامل تأثیرگذار و همچنین مطالعه چشم‌اندازهای آتی بمنظور سیاست‌گذاری‌های مناسب‌تر، حائز اهمیت است.

طی سال‌های اخیر و با توجه به عوامل زیست‌محیطی و مبحث كارآیی انرژی، جایگزینی انرژی‌های اولیه نفت و گاز بسیار جدی دنبال شده و تقاضای انرژی در كشورهای توسعه‌یافته به سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر سوق پیدا كرده است، اما همانگونه كه یادآوری شد همچنان نیاز انرژی نفت و گاز نقش اصلی در بخش انرژی را در سال آینده و نیز سال‌های آتی ایفا می‌کند و توجه به نقش حیاتی این بازیگر در عرصه اقتصاد و سیاست، آگاهی از تحولات متغیرهای مهم و اثرگذار آن برای كمك به پیشبرد اهداف استراتژیك جوامع، ضروری است.

اما قبل از ورود به بحث وضعیت انرژی ایران، لازم است چشم‌انداز انرژی در جهان را مورد مطالعه قرار داده و سپس موقعیت خودمان را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم. در این رابطه تحولات بازارهای جهانی انرژی با رشد جمعیت جهانی و تولید ناخالص داخلی كشورها ارتباط مستقیم دارد.

با توجه به اهمیت جمعیت در شكل‌گیری آینده بازار انرژی، برآوردها حاكی از آن است كه جمعیت جهانی تا سال 2040 به 9.2 میلیارد نفر افزایش خواهد یافت كه در این میان جمعیت افراد مسن در جهان نیز رو به فزونی بوده و جمعیت افراد در سن كار با كاهش 3% درصدی نسبت به سال 2016 به 63% در سال 2040 خواهد رسید. همچنین رشد اقتصاد جهانی تا سال 2040 بطور میانگین سالانه 3.4% درصد افزایش خواهد داشت.

از سوی دیگر، نظر به اینکه بازارهای جهانی متاثر از عوامل متعددی همچون عرضه و تقاضای انرژی است، بررسی نهادهای بین‌المللی بیان می‌دارند كه کل تقاضای انرژی اولیه از 365 میلیون بشكه در روز در سال 2015 با افزایش 91 میلیون بشكه در روز و با نرخ رشد سالانه 1.2% درصدی به 365 میلیون بشكه نفت در روز در سال 2040 خواهد رسید. این مسئله موید نیاز به تأمین انرژی در كشورها بوده و حاکی از ایجاد فضای رقابتی شدید در عرضه و تقاضای جهانی است.

در این بین تقریباً 95% از این افزایش، مربوط به كشورهای در حال توسعه از جمله چین و هند است. ذکر این نکته ضروری است كه در میان انواع سوخت‌ها، تقاضای انرژی‌های تجدیدپذیر از سال 2020 تا انتهای دوره مورد بررسی، بشدت افزایش خواهد یافت كه این امر به دلیل سیاست‌های حمایتی دولت‌ها و نیز بهبود تكنولوژی و در نتیجه كاهش هزینه‌های سرمایه‌گذاری در این حوزه است. اما نفت به‌عنوان مهمترین منبع سوخت فسیلی در جهان، همچنان بیشترین سهم را در تركیب انرژی جهانی خواهد داشت.

لازم به توضیح است كه براساس برآوردهای انجام‌شده، عرضه جهانی نفت تا سال 2040 به 111.9 میلیون بشكه در روز افزایش خواهد یافت و تقاضا برای نفت خام اوپك در میان‌مدت كاهش یافته ولی در بلندمدت عملكرد آن بهبود می‌یابد. همچنین بررسی‌ها بیانگر آن است كه صادرات جهانی نفت پس از سال 2025 به تدریج به میزان كمتر از 43 میلیون بشكه در روز افزایش خواهد داشت كه به دلیل تقاضای آسیا، اقیانوسیه و افزایش صادرات از خاورمیانه است. البته منطقه روسیه و نیز دریای خزر در افزایش صادرات نفت جهانی كمك خواهند كرد.

ضمناً از جمله مهمترین بخش‌ها در آینده حوزه انرژی، سرمایه‌گذاری در صنعت نفت است كه پیش‌بینی می‌شود سرمایه‌گذاری‌های جهانی بالادستی نفت مورد نیاز در طول دوره زمانی 2020-2040 در حدود 8.3 تریلیون دلار افزایش یابد كه بیشترین سرمایه‌گذاری‌ها از سوی كشورهای غیر عضو اوپك خواهد بود. همچنین یكی دیگر از مهمترین اجزای بازار نفت، قیمت نفت است كه نوسانات آن در بازار می‌تواند اثرات پیش‌برنده یا مخربی در اقتصاد كشورها در پی داشته باشد. ضمناً از منظر تقاضا، عواملی مانند رشد اقتصادی جهانی، نرخ برابری پول ملی، درجه توسعه‌یافتگی اقتصاد، انرژی‌های جایگزین از منظر عواملی همچون ظرفیت تولید نفت خام، گستردگی اكتشافات، تمركز ذخایر نفتی و هزینه تولید بر قیمت جهانی نفت اثرگذار هستند. اما برآوردهای انجام‌شده برای قیمت نفت در سال‌های آتی همواره با عدم اطمینان مواجه بوده و به دلیل تأثیر عوامل مختلف اقتصادی و سیاسی بر این متغیر مهم بازار انرژی، پیش‌بینی آن در بلندمدت بسیار دشوار است.

همانگونه كه در مباحث قبلی بدان اشاره شده است، ایران چهارمین كشور بزرگ دنیا به لحاظ دسترسی به ذخایر اثبات‌شده نفت و دومین كشور بزرگ دنیا از لحاظ دارا بودن ذخایر اثبات‌شده گاز طبیعی است. همچنین با توجه به موقعیت ژئوپلیتیكی آن در منطقه و ظرفیت‌های صادرات نفت، گاز و فرآورده‌های پالایشگاهی از فرصت‌های جغرافیایی و استراتژیك مناسب برخوردار است از همین رو انتظار می‌رود گسترش استفاده از تكنیك‌های بهبود و ارتقاء یافته و بازیافت نفت و در صورت رفع موانع بین‌المللی بتواند به نحو قابل توجهی تولید انواع انرژی را افزایش دهد. براساس گزارش‌های اشاره شده، برآورد تولید نفت ایران از سال 2025 تا سال 2027 با میانگین رشد1.1% درصدی در سال به 4.7 میلیون بشكه در روز افزایش یابد، البته از عوامل كلیدی در این امر باید به چگونگی رفع تحریم‌ها، روند تغییرات در قیمت نفت و اصلاح قراردادهای نفتی اشاره كرد.

در این سناریو، خالص صادرات نفت خام و سایر فرآورده‌های مایع ایران نیز تا سال 2027 در حدود 2.9 میلیون بشكه در روز پیش‌بینی شده است. با توجه به اهمیت گاز در بخش انرژی ایران، تولید گاز طبیعی نیز با رشد متوسط سالانه 2% درصدی تا سال 2027 به 248 میلیارد متر مكعب افزایش خواهد یافت. در این میان، ظرفیت صادرات گاز طبیعی نیز حدود 18 میلیارد متر مكعب تا سال 2027 پیش‌بینی شده است. اما آنچه كه بسیار حائز اهمیت خواهد بود استراتژی‌های آینده صادرات نفت خام و حضور مؤثر ایران در بازارهای جهانی نفت خام خواهد بود كه با توجه به پیش‌بینی افزایش قابل توجه تولید سایر رقبا در بازار نفت خام در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، حفظ سهم موجود ایران از این بازار از اهمیت استراتژیك برخوردار است.

در مقابل به دلیل افزایش تقاضای این منطقه به گاز طبیعی و استراتژی اتحادیه اروپا برای استفاده بیشتر از سوخت‌های پاك، استراتژی ایران در حوزه اروپا باید بر دستیابی به سهم هرچه بیشتر از بازار گاز و حفظ سهم كنونی از بازار نفت متمركز شود. اما در حوزه آسیا با توجه به افزایش فزآینده تقاضای نفت خام، استراتژی ایران به‌عنوان چهارمین تولیدكننده نفت خام جهان، باید دستیابی به سهم حداكثری در بازارهای نوظهور شرق و جنوب شرق آسیا باشد و هرگونه افزایش نفت در دسترس برای صادرات ناشی از افزایش تولید به سمت این بازارها هدف‌گیری شود. این در شرایطی است كه در حال حاضر ما در رتبه چهارم مصرف گاز جهان قرار داشته و با توجه به اینكه متوسط تولید ناخالص داخلی جهان 2.2 برابر ایران است، به این نتیجه می رسیم كه شدت مصرف انرژی ایران 4.4 برابر جهان است. یعنی چنانچه دیگر كشورها برای تولید كالا و یا ارائه خدمتی 10 واحد انرژی مصرف كنند، ما برای تولید همان كالا و یا ارائه همان خدمت 44 واحد انرژی مصرف می كنیم. با این وضع ایران با پرداخت 127 میلیارد دلار یارانه انرژی در سال و پس از روسیه و جلوتر از چین و عربستان سعودی رتبه دوم را به خود اختصاص داده است.

در كلام پایانی اینكه ایران دارای ذخایر ویژه و عمده‌ای از منابع بویژه نفت و گاز است و از جمله نقاط قوت بخش انرژی ایران را می‌توان به مواردی چون دسترسی ایران به ذخایر عظیم اثبات شده نفت و گاز، موقعیت جغرافیایی استراتژیك بسیار مناسب ایران، و وجود تنوع در فرآورده های نفتی، اشاره  نمود. همچنین مواردی چون وجود اثرات تحریم‌های بین‌المللی بر صادرات و سرمایه گذاری در صنعت نفت و گاز، عدم توجه به تولید صیانتی از مخازن نفتی و نبود چشم انداز مناسب جهت برنامه ریزی در این حوزه از نقاط ضعف قابل ذكر است. فرصت‌های پیش روی ایران در این صنعت نیز عبارتند از: پتانسیل قابل توجه در تولید نفت و گاز، موقعیت ژئوپلیتیك ایران در منطقه خلیج فارس و افزایش ارزش افزوده صادرات با بهبود كیفیت و بهره وری پالایش هستند. همچنین تهدیدهای اشاره شده نیز شامل اعمال مجدد تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی، عدم حضور گسترده سرمایه‌گذاران خارجی در بخش نفت و گاز به دلیل فشارهای سیاسی بین‌المللی و عدم دسترسی به برخی فناوری های برتر بخش نفت و گاز هستند.

یادداشت: رضا پدیدار نایب رئیس فدراسیون صنعت نفت ایران